Tereny dzisiejszego południowego śródmieścia Warszawy aż do połowy
XVIII wieku były szczerym polem. Część tego obszaru weszła w skład
jurydyki Bielino, należącej do Marszałka Wielkiego Koronnego
Franciszka Bielińskiego, który wsławił się skutecznym zarządzaniem
Warszawą, udziałem w pracach Komisji Brukowej oraz ufundowaniem
statui Jana Nepomucena na Placu Trzech Krzyży. Gdzieniegdzie stał
szlachecki dworek czy pałacyk stanowiący ośrodek niewielkiego
majątku, było sporo ogrodów i pastwisk.
Przykładem takiego dworku był drewniany budynek stojący w miejscu
dzisiejszego Placu Politechniki, a należący do podsędka folwarku
Koszyki, otoczony chruścianym płotem. Wyburzono go dopiero w 1902
roku. Czy jest to ten drewniany budyneczek, który dostrzec można na
pierwszym planie prezentowanej poniżej ryciny z widokiem folwarku
Koszyki? Raczej nie, bo nie zgadza się jego usytuowanie względem
pałacyku, lecz mógł być on równie skromny.
Brakowało wytyczonych traktów i jakiejkolwiek planowej zabudowy, nie
mówiąc już o miejskich kamienicach. Część tego obszaru wchodziło w
skład jednej z części jurydyki Bielino, czyli prywatnego miasta
marszałka koronnego Bielińskiego, a trochę dalej na północ
rozciągały się tereny należące do klasztoru Św. Krzyża.
W sąsiedztwie - w zachodniej części dzisiejszego terenu PW -
znajdował się, opuszczony później, cmentarz Ujazdowski.
Oznaczenia interesujących nas pozycji na planie:
Zamek Ujazdowski
Plac Rozdroże
Plac Zbawiciela (Rotunda)
Plac Uni Lubelskiej z Rogatkami Mokotowskimi
Pałacyk Rozdroże należący do kochanki króla SA
Wzorcowa osada Nowa Wieś
Folwark Koszyki
Przyszła ulica Lwowska pokrywa się, jak widać z planu, z osią
głównej alei ogrodów folwarku Koszyki.
Na planie widać też kilka stawów oraz rozlewisk potoków, które
bezpowrotnie zginęły z mapy miasta. Stawy widać też w okolicach
folwarku Koszyki. Znalazłem w źródłach wzmiankę o polowaniach na
czaple organizowanych w tym miejscu!
Gwiaździste place
W 1780 roku król Stanisław August Poniatowski herbu Ciołek, zafascynowany
francuskimi ideami urbanistycznymi, zaprojektował - znając jego podejście do
twórców, którzy mieli dokładnie wykonywać jego wskazówki, można zaryzykować
twierdzenie że inajpewniej osobiście pomagał w tym dziele Janowi Sebastianowi
Szuchowi (1752-1813) - układ gwiaździstych placów łączących miasto z jego
posiadłością w Ujazdowie (tzw. Oś Stanisławowska). Trasę od Ujazdowa do pola
elekcyjnego na Woli nazwano Drogą Królewską. Wzorem były analogiczne place
paryskie oraz wersalskie. Pomysł polegał na zebraniu tras komunikacyjnych w
punktach szczególnie ważnych lub mających walory estetyczne. W ten sposób
powstały place noszące dzisiaj nazwy: Na Rozdrożu,
Zbawiciela (d. Rotunda), Unii Lubelskiej, Trzech Krzyży, Politechniki, a
polne dotychczas drogi awansowały do rangi ulic. Układ jest wyraźnie czytelny do
dzisiaj, mimo wandalskiej (przepraszam plemię Wandalów) przebudowy, ostatnio w
latach 70-tych. Jeszcze teraz dało by się, gdyby nie bezsensownie posadzone
drzewa, zobaczyć północny narożnik Zamku Ujazdowskiego z głębi ul.
Nowowiejskiej. Kiedyś Zamek stał dokładnie na jej osi. Natomiast na terenie
Placu Politechniki stał niegdyś dworek podsędnego folwarku Koszyki, otoczony
chruścianym płotem. Krótka okupacja pruska 1796-1806 przyniosła (oczywiście!)
uporządkowanie zapisów hipotecznych także tej części miasta.
Folwark
Region ulicy Lwowskiej zaczął żyć trochę intensywniej w początkach XVIII w.
po założeniu folwarku Koszyki na gruntach dawnej jurydyki Bielino. Był to
majątek i pałacyk króla Stanisława Augusta. Wybudowany w 1753 roku, w 1787
został przez króla podarowany bratanicy - Teresie Tyszkiewiczonej. Wtedy właśnie
nastąpiła modernizacja wykonana najprawdopodobniej według projektu Dominika
Merliniego, budowniczego królewskiego. Koszyki stały się luksusową choć
niewielką rezydencją. W roku 1788 do starej oficyny dobudowano pawilon
mieszkalny, w drugiej oficynie urządzono pokoje i kordegardę, a w dobudówce
wozownię i stajnie, pałacyk zyskał czterokolumnowy portyk, sień została
wymalowana w trofea przez Aleksandra Rosenbacha, we wnętrzach położono nowe
obicia papierowe, a w dachu urządzono nawet obserwatorium astronomiczne!
Założono maneż i przeformowano ogród pod okiem ogrodnika królewskiego Tietza.
Następnie folwark podarowany został lekarzowi Glayre'owi, później należał do
Morskich i Potockich, został przejęty wreszcie przez władze carskie.
Wzorcowa wieś
Następnym impulsem rozwoju stało się ufundowanie przez króla
wzorcowego osiedla rolniczego zaprojektowanego przez reformatorów Oświecenia,
znanego pod nazwą Nowa Wieś (dzisiejsza ul. Nowowiejska, dawniej 6-go Sierpnia).
Na starych planach widać równe rzędy zagród włościańskich, ciągnących się w tej
słabo zamieszkałej okolicy, wzdłuż jedynej ulicy między dzisiejszymi placami
Zbawiciela i Politechniki. Postawiono solidne murowane domy z wysokim dachem,
które dzisiaj nazwalibyśmy bliźniakami w stylu dworkowym. Każdy z nich miał
portyk z wejściami, do dwóch mieszkań. Każde mieszkanie to sień i trzy pokoje na
parterze oraz pomieszczenia na poddaszu. Przeniesiono tam wtedy wywłaszczonych
właścicieli gospodarstw z likwidowanej wsi Jazdów oraz spod skarpy - z terenu
dzisiejszych Łazienek i Parku Ujazdowskiego. Król nie chciał się pospolitować z
plebsem. Nową Wieś zlikwidowano ostatecznie dopiero w 1930 roku.
Ogrody, warsztaty, majątki...
Ostatnie ślady osady Nowa Wieś zniknęły dopiero w 1930 roku,
ale już w połowie XIX wieku znalazły tu siedzibę liczne ogrody (Grobicki,
Kulczycki) i majątki (Sitkowscy, Wicherkiewiczowie, Radziszewscy). Znalazły się
też tutaj warsztaty rzemieślnicze, głównie stolarskie, oraz ufundowany w 1876
przez hrabiego Feliksa Sobańskiego (ten od pałacyku w Alejach Ujazdowskich,
skoligacony z Jarosławem Iwaszkiewiczem) zakład dla nieuleczalnie chorych (po
1882, czynny do dzisiaj, zachowana oficyna autorstwa pomocnika Henryka
Marconiego, budowniczego III klasy Władysława Hirszla).
Wał miejski
Marszałek Wielki Koronny Stanisław Lubomirski, dnia 5.10.1777 wydał obwołanie:
"Szerząca się w Rzeczypospolitej morowa zaraza, miejsca nawet odległe
nieubezpieczone łatwo zasięgać mogąca, każdemu powszechnym grozi nieszczęściem.
Przeto troskliwością obywatelów miejsca tego i chęcią brania się do jak
najprędszego ratunku zagrzany z obowiązków Urzędu mego Marszałkowskiego, mając w
czułości, by miasto rezydencji JKMci, Warszawa, a w nim umieszczeni obywatele
ochroną swoją, ile możności, znajdowali, te najdokładniejsze wynajduję być
środki, aby ku tym pewniejszemu i ubezpieczeniu i łatwiejszemu podróżnych i
kupców przybywających z miejsc odległych rozeznaniu, towarów zaś i fantów
wszelkich rewidowaniu i okurzaniu, a podejrzanych osób niedopuszczeniu, lub
kwarantann odprawowaniu, toż miasto okopać, do czego gdy łatwiejsze, ile bez
funduszu, nie wynajdują się sposoby, a czas przynaglający i trwoga samychże
obywatelów, chętnie do działania tej czynności skłaniających się, prędkiego
wymaga uskutecznienia."
Jeden z boków wielokąta wyznaczonego przez to założenie (dziś
granica Pola Mokotowskiego) stał się na długo faktyczną granicą miasta. Ziemne
wały, tak zwane Okopy Lubomirskiego (stąd poszła np. nazwa ulicy Okopowej), nie
miały znaczenia militarnego lecz sanitarne. Wał został założony przez Marszałka
Wielkiego Koronnego Stanisława Lubomirskiego jako kordon sanitarny przeciwko
szerzącej się pod koniec XVIII w. cholerze. Miał bowiem chronić miasto przed
epidemią poprzez filtrowanie i kontrolę ruchu na rogatkach miejskich (Pl. Unii
Lubelskiej).
Na zachodzie i północy biegł on wzdłuż rzeczki Drny, na południu Okopową,
Koszykową, Polną, Klonową. Na południu wybudowano tylko jedną bramę - na
Mokotowskiej, nie wybudowano "Porte Royale" na Alei Wolskiej. Za linią obwarowań
miejskich były pola, organizowano parki, tory wyścigów konnych (od 1841),
lotniska - nigdy nie podjęto poważnych prób urbanizacji.
Wały zostały wzmocnione w roku 1794 działami zewnętrznymi i wewnętrznymi,
odnowiono je w 1825 r. jako wał celny z przesunięciem fragmentu z ulicy
Koszykowej na Nowowiejską. Linia ta stanowiła granicę miasta aż do roku 1916
roku (w wyjątkiem kilku fragmentów) mimo, że sam wał zniszczono w roku 1875. Wał
odżył ponownie podczas oblężenia
Warszawy we wrześniu 1939 roku (>>).
źródła:
Anna Berdecka, Irena Turnau "Życie codzienne w Warszawie okresu Oświecenia",
s.238-9
Kwiatkowski "Architektura mieszkaniowa Warszawy
J.Kasprzycki "Warszawskie pożegnania"