Jan Zamkowy

W Zamku Królewskim przechowuje się obraz Bernardo Belotto, zwanego Canalettem, namalowany w 1779 roku. Widoczna jest na nim stojąca na wysokim postumencie figura Jana Senatorskiego (zobacz poniżej >>) z wizerunkiem Jana Nepomucena ustawiona przed Pałacem Mniszchów

Na Rynku Starego Miasta, na pierwszym piętrze Muzeum Historycznego Miasta Stołecznego Warszawy do obejrzenia był naprawdę piękny Jan. Czas przeszły tego zdania wynika z faktu, że muzeum (nowa nazwa to Muzeum Warszawy) przeszedł właśnie kilkuletni lat remont i związaną z nim rearanżację ekspozycji. Mam nadzieję, że po tych zmianach Jan znalazł godne miejsce w którejś z sal, a nie w magazynie (należy sprawdzić!). Jest to osiemnastowieczny przykład rzeźby środowiska warszawskiego. Nepomuk ten pochodzi z któregoś z kościołów warszawskich, jest to rzeźba ołtarzowa. Wykonana z drewna lipowego (?), bardzo ciemnego koloru, jest wydrążona w tylnej części. Jan stoi w kontrapoście, wygięty w mistycznym uniesieniu, dla którego barok umiał znaleźć najlepszą formę. Ostre rysy twarzy, dramatyczny gest dłoni oraz głęboko cięte szaty podkreślają ekspresję dzieła. Naprawdę warto zobaczyć!

Donoszę, że znalazłem w literaturze potwierdzenie rewelacji D.K. o Nepomuku w klasztorze poaugustiańskim św. Marcina na Piwnej. Tym niemniej zagadnięta siostra zakonna zeznała, że nic takiego w klasztorze nie ma! Chodziła nawet potwierdzić tę wiadomość u innej, starszej. Mam nadzieję, że obie się mylą i po prostu nie wiedziały dobrze o czym mowa

Freta, róg Długiej: dom tu stojący ma na wysokości gzymsu pierwszego piętra dwie zwieńczone półkoliście wnęki. W jednej z nich, tej dalszej od Długiej, do II Wojny Światowej stał Jan Nepomucen! Wiadomość taką DarekK znalazł gdzieś w sobie tylko wiadomych źródłach, a "Atlas ulic Warszawy" Zielińskiego oraz PAN-owski KZSwP potwierdzają tę informację. Po 1946 na ich miejscu ustawiono rzeźby Cerery i Merkurego, potem i te zniknęły

W kościele pw. Stygmatów św. Franciszka Serafickiego ojców franciszkanów na Nowym Mieście był  niegdyś ołtarz nepomucki. Zapewne zawierał XVIII-wieczny obraz z wizerunkiem Jana N., a być może pełnoplastyczną figurę JN? Istnieją w różnych kolekcjach warszawskich nepomuckie rzeźby ołtarzowe, może któraś z nich stała na tym ołtarzu u franciszkanów? Są to tylko gdybania, może głębsze badania byłyby w stanie potwierdzić lub zaprzeczyć ich prawdziwości. Fundowała go pani Dulfussowa, żona zamożnego kupca warszawskiego. Zmarł on w roku 1740, jak głosiła data na nagrobku w tym samym kościele, co pozwala z grubsza datować fundację ołtarza. Całość została zniszczona w niewiadomym momencie swej historii, być może podczas wojny lub Powstania. Pozostała jedynie rokokowa rama, w którą wtórnie oprawiono obraz św. Tadeusza Judy  z 1947 roku. W szczycie ołtarza umieszczono obraz z przedstawieniem koronacji NMP. O ołtarzu tym pisze Juljan Bartoszewicz w swej pracy "Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym" wydanej w roku 1855 w drukarni S. Orgelbranda

Wyłącznie z książki Juljana Bartoszewicza "Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym" wydanej w roku 1855 w drukarni S. Orgelbranda wiem o kamiennej "kolossalnej" figurze Jana N., która w roku 1774, wraz z rzeźbami śśw. Franciszka, Antoniego i Tadeusza, stanęła na słupie żelaznego rokokowego ogrodzenia cmentarza przy kościele franciszkanów, projektowanego przez Jakuba Fontanę 30 lat wcześniej. Była to, jak zdaje się sugerować Bartoszewicz, inicjatywa biskupa Francisza Salezego Ossolińskiego, który związany był z tą świątynią i mieszkał w niej nawet po objęciu kolejnych urzędów. Nic nie wiadomo o późniejszych losach tych rzeźb, wiemy natomiast, że ogrodzenie zlikwidowano w roku 1818. Cmentarz, również już nieistniejący w tym miejscu, znajdował się zapewne od strony południowo zachodniej kościoła

Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa prezentuje w swych zbiorach grafikę przedstawiającą Jana N. sprzed kościoła kapucynów na Miodowej (zobacz wyżej). Figury nie ma już od wojny, natomiast zachowało się jej wyobrażenie - jest to uproszczony wizerunek pomnika wykonany przez Józefa Ungera do "Kalendarza Warszawskiego Popularno-Naukowego na Rok Przestępny 1856" (s. 110). Oryginał dostępny jest w Bibliotece Publicznej m.st. Warszawy - Bibliotece Głównej Województwa Mazowieckiego. Sygnatura K. 119. Rycina wskazuje, że na cokole najprawdopodobniej był napis: "S. IANIE! / NEPOMUCENIE ! / OBROŃ NAS OD NIESŁAWY / W ŻYCIU I WIECZNOŚCI", przy czym dwa ostatnie wersy umieszczono pod rysunkiem, co nie musi oznaczać wiernego przytoczenia inskrypcji. Wymiary obiektu to 12,7x7,5 cm (z podpisami 14x7,5 cm) (nad: D.K.)

W tym samym kościele Przemienienia Pańskiego kapucynów (zobacz wyżej) znajdował się niegdyś (na pewno jeszcze w połowie XIX wieku), usytuowany na prawym słupie ołtarza głównego, ołtarz Jana N. z obrazem "Św. Jan Nepomucen" autorstwa Szymona Czechowicza, z roku 1749. Niestety obraz nie zachował się do dzisiaj, wiem o nim tylko ze źródeł (Michał Baliński, Pisma historyczne t. IV, Warszawa, 1843; wzmianki w biografii Czechowicza autorstwa Zbigniewa Michalczyka, Edipresse, Warszawa 2007)

W tym samym kościele Przemienienia Pańskiego kapucynów (zobacz wyżej) były niegdyś relikwie (>>) Jana N., co wiemy z książki Juljana Bartoszewicza "Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym" wydanej w roku 1855 w drukarni S. Orgelbranda. Czytamy tam, że "odbyło się w tutejszym kościele pierwsze takie święto Jana Nepomucena z wystawieniem relikwij, które kościołowi podarowała królewna Maryja Anna; był to wielki odpust w stolicy i uprzy­wilejowany przez stolicę apostolską i działami uczczony, największe znakomitości rzeczypospolilej i nowe zgromadzenie kanoniczek znajdowały się na nim, tylko króla jednego nie było, bo w Saksonii bawił (23 maja 1745 r.)". Nie znamy ani formy relikwiarza - można się tylko domyślać, że był okazały, skoro był darem królewny Anny Marii (1728-97), córki Augusta III Sasa i Marii Józefy Habsburżanki (która sama ofiarowała relikwie JN Bystrzycy Kłodzkiej), późniejszej żony elektora Bawarii Maksymiliana III Józefa Wittelsbacha. Nic nie wiadomo o dalszych losach tego obiektu

Konfesjonał w pierwszym przęśle (do lata 2012 w pierwszym, przesunięty ze względu na zainstalowanie nowych konfesjonałów) północnej nawy pobernardyńskiego kościoła Św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu ozdobiony jest na zaplecku piękną intarsją przedstawiającą Jana N. Jak głosi data umieszczona na zaplecku pochodzi on z 1746 roku, a wykonał go zakonny artysta, brat Erazm vel Wojciech Wichert lub Paschalis vel Fischer z Fromborka.
Misternie wycinany z różnokolorowych fragmentów forniru Jan trzyma palec przy ustach. Roślinny ornament przedstawia palmę i jabłoń (?) z owocami - czy należy ją interpretować jako znak, że męczeństwo Świętego nie poszło na marne? Jest też język oraz klucz, a inskrypcje na misternie wygiętej papierowej wstędze głoszą wersety Pisma: "Dał (bowiem) mi (Pan) język jako zapłatę dla mnie" z Księgi Eklezjasty oraz "Słyszał słowa tajemne, których nie godzi się powtarzać człowiekowi" z Drugiego Listu do Koryntian. Oryginały oczywiście po łacinie:

W pokarmelickim kościele seminaryjnym przy Krakowskim Przedmieściu znajduje się Jan Karmelicki Starszy - to dobrej klasy rokokowa grupa rzeźbiarska. Jan unosi się na chmurach, ma szatę rozwianą wiatrem mistycznym. Nie ma czapki, a fryzurę ma przedziwnie potarganą. O tożsamości świadczy aureola z pięcioma gwiazdami. Święty adoruje krzyż w pozie pełnej patosu. Po obu stronach przedstawiono anioły. Rzeźba jest drewniana, polichromowana (brązy), naturalnej wielkości. Umieszczoną ją w ołtarzu przy prawym filarze nawy i transeptu. Autorem kompozycji jest prawdopodobnie Giovanni Liverotti, twórca również Jana Senatorskiego (zobacz wyżej) (uwaga: wiosną 2013 figura zniknęła z kościoła - w ramach remontu wyposażenia odnowiona zostanie również ta rzeźba, jak zapewnił mnie ksiądz. W marcu 2018 figury ciagle brak, ale zaczęły się prace już rekonstrukcyjne jego ołtarza)

Drugi Jan N. w pokarmelickim kościele seminaryjnym przy Krakowskim Przedmieściu, którego nazwałem Janem Karmelickim Młodszym, to malowana na biało i złoto drewniana rzeźba, bardziej statyczna w układzie niż ta powyższa. Figura najprawdopodobniej jest autorstwa Bartłomieja M. Bernatowicza i pochodzi z II połowy XVIII wieku. Jan stoi w kontrapoście, trzyma krzyż i czapkę, a nad głową ma pięciogwiaździstą aureolę. Znajdziecie go w drugim przęśle prawej nawy przy ołtarzu, który został tu przeniesiony w roku 1811 ze zburzonego przez Napoleona kościoła bernardynów na Pradze (zobacz niżej). Nie musi to jednak oznaczać, że również rzeźba Jana pochodzi z tego kościoła, jest raczej luźno związana z ołtarzem (uwaga: należy się upewnić. W kościele w Białołęce (zobacz niżej) znajduje się inny ołtarz przeniesiony z Pragi w 1811 roku, na przy nim inna rzeźba Jana N. oraz obraz (uwaga: wiosną 2013 figura zniknęła z kościoła - w ramach remontu wyposażenia odnowiona zostanie również ta rzeźba, jak zapewnił mnie ksiądz)

Trzeci Nepomuk w pokarmelickim kościele seminaryjnym przy Krakowskim Przedmieściu to należący do księdza prałata nepomucki medalik-zawieszka (czy może relikwiarzyk?) z jego prywatnych zbiorów. Jest to malowany wizerunek Jana N. w filigranowej oprawie z czerwonymi kamieniami, zapewne granatami (nad: J.S.). Podobny obiekt oferowany był przez dom aukcyjny ArtInfo (zobacz >>) (2019)

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie przechowuje drzeworyt z wizerunkiem Jana N. (nr inw: Gr 3641/25) wydrukowany przez drukarnię Władysława Łazarskiego w roku 1921, z użyciem klocka drzeworytniczego z lat 1751?-1800?. Jest on fragmentem większej kompozycji. Na tej odbitce są widoczne popiersia św. Jana Nepomucena i Ignacego Loyoli. Ukazany po lewej Jan N. ma głowę w birecie otoczoną aureolą z trzema z pięciu gwiazd. W prawej ręce trzyma krucyfiks. Lewe ramię przycięte (nad: BSM, źródło: Wirtualne Muzeum Drzeworytów Ludowych przy Muzeum Etnograficznym im. Seweryna Udzieli w Krakowie) (Zobacz osobną stronę poświęconą Nepomukom Papierowym >>)

Biblioteka Uniwersytecka przechowuje drzeworyt ś. Józefa z Dzieciątkiem - fragment większej kompozycji, którą znamy z  odbitek z  Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem i w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie (nr inw: Gr 3541/4). Wydrukowany przez drukarnię Władysława Łazarskiego w roku 1921, z użyciem klocka drzeworytniczego z lat 1751?-1800?  Na tej odbitce u dołu po lewej stronie są widoczne fragmenty aureoli i ramiona św. Jana Nepomucena (nad: BSM, źródło: Wirtualne Muzeum Drzeworytów Ludowych przy Muzeum Etnograficznym im. Seweryna Udzieli w Krakowie) (Zobacz osobną stronę poświęconą Nepomukom Papierowym >>)

Ołtarz Św. Karola (dziś Św. Józefa) w warszawskim kościele Św. Krzyża został ufundowany przez sekretarza królewskiego Karola Nollet około roku 1720. Dwa lata później stał już gotowy.

Najstarszego Jana Warszawskiego można więc datować na rok 1722.

Według M. Karpowicza, z którego pracy korzystałem, projektantem był architekt Króla i Rzeczpospolitej, uczeń i współpracownik sławnego rzymianina Andrei Pozzo, Carlo Antonio Baio. Wcześniejsze jego znane prace (oprócz naprzeciwległego ołtarza Św. Wincentego a Paolo) to warszawski kościół Wizytek oraz główny ołtarz (>>) w kolegiacie toskańskiego (>>) Lusignano d'Arezzo. Nie jest to byle jaki ołtarz - wyraża nowatorskie, przestrzenne podejście w manierze późnego baroku i był modelowym rozwiązaniem dla wielu innych projektów. Na pierwszym planie umieszczono dwie wielkie złocone rzeźby nieznanego biskupa (moja teoria: Św. Stanisław) oraz naszego znajomego - Jana z Nepomuka. Są one częścią bogatego, zwłaszcza w porównaniu w realizacjami lat poprzednich, wystroju rzeźbiarskiego ołtarza. Czego tu nie ma! Dwie wielkie figury, dwa anioły, jeszcze dwa anioły-kariatydy w górnej kondygnacji, dziesięć małych aniołków, girlandy, kwiaty, chmurki i muszle. Twórcą tego wszystkiego był prawdopodobnie Bartłomiej Michał Bernatowicz z Warszawy (?-1730, autor wystroju kościoła w Siemiatyczach), wyraźnie zapatrzony zresztą w sztukę Baltazara Fontany.

Ale - do rzeczy, czyli do figury św. Jana! Jest to dosyć wczesne przedstawienie Nepomuka w Polsce, który dostąpił beatyfikacji w roku 1721, a kanonizacji w 1729. Co prawda kult Jana był szybszy niż oficjalne tytuły, a co za tym idzie pierwsze figury powstawały już znacznie wcześniej, lecz sam układ ikonograficzny świadczy o archaiczności tej realizacji. Żeby to jednak zauważyć, należy odnotować fakt nieprawidłowego odtworzenia układu figury. Jeszcze na zdjęciach z lat pięćdziesiątych widać, że Jan trzyma krzyż w prawej ręce. Do tego dostosowany jest cały ruch, gest głowy, wyraz twarzy postaci. I ta właśnie poza przyjęta była jako kanoniczna we wczesnych wizerunkach Jana. Tymczasem w tej chwili Święty przytula krzyż do piersi a patrzy gdzieś w przestrzeń, w stronę małego putta u swych stóp. Kiedy to się stało, kiedy zmieniono układ rzeźby? Zapewne jeszcze przed ostatnią renowacją ołtarza, kiedy to nasz Nepomuk otrzymał, wraz z innymi figurami, błyszczącą złotą polichromię (w tym przypadku: monochromię).

Rzeźba ma klasę! Popatrzcie na kunsztowne, ostro cięte szaty wzburzone wiatrem mistycznym! Klasyczny kontrapost wzbogacony jest dramatycznym gestem i mimiką. Pięknie wykończono koronkowe obramienie szaty i oddano różnice w fakturze materiałów. No i te modne buty ze ściętymi noskami!

W biurze Stołecznego Konserwatora Zabytków, w gabinecie szefa, stoi klasyczny drewniany Nepomuk z gwiaździstą aureolą. Wysokość - około 1.2 metra, XVIII/XIX wiek, pochodzi najprawdopodobniej z niewiadomego kościoła warszawskiego, choć S.J. sformułował sugestię, że może to być zaginiony Jan N. z kościoła św. Zygmunta w Częstochowie (d. woj. krakowskie >>), zabrany przed 2007 rokiem do Warszawy do konserwacji, bez jakichkolwiek dokumentów - oczywiście nie wrócił dotąd na swe miejsce

Druga z zachowanych barokowych plenerowych figur warszawskich - ta z Placu Trzech Krzyży - została ufundowana przez współpracującego w Komisji Brukowej z Jerzym Mniszchem, synem Józefa Wandalina, marszałka wielkiego koronnego Franciszka Bielińskiego herbu Junosza (1683-1766), kosztem 2248 zł. Fakt ten miał miejsce w roku 1752 (według innego źródła: 1756) i związany był z zakończeniem prac porządkowych Komisji. Na cokole obok herbów fundatorów oraz Królestwa, Litwy i Sasów widnieją po prawej i lewej stronie rozbudowane napisy (tekst i tłumaczenie za tygodnikiem "Ziemia", 1912):

Plac "Rozdroża Złotych Krzyży" to zbieg dróg do Piaseczna, Solca i Starej Warszawy. W 1852 roku dodano też, dzisiaj zagubioną, latarnię oświetlającą Nepomuka. Podczas epidemii cholery w tymże roku mieszkańcy Warszawy modlili się tu o odwrócenie nieszczęścia. Upamiętnia to stosowny napis na gzymsie cokołu:

Napisy mogły zostać zmodyfikowane przy kolejnych renowacjach, na co wskazuje tygodnik "Ziemia".

Po kolejnej przebudowie placu (koniec XIX wieku) figurę przesunięto w dzisiejsze miejsce. Na cokole widnieją odpowiednie inskrypcje oraz herby Rzeczpospolitej, Mniszchów (Półksiężyc z pawimi piórami), Bielińskich (Junosza) i Sasów. Zastanawia niezwykła atencja pochodzących z Moraw Mniszchów dla Jana Nepomucena!

Autorem figury jest czołowy rzeźbiarz warszawski tych lat - Jan Jerzy Plersch. Przed figurą Jana zapalano latarnię przymocowaną pięknie wygiętym i zdobionym pałąkiem do cokołu, widoczną na przykład na drzeworycie na papierze gazetowym przechowywanym w krakowskim Muzeum Narodowym [nr. inw. MNK III-ryc.-18239, zobacz >>]. Na podstawie zachowanego rysunku projektowego stwierdzić można, że pierwotnie Jan miał prezentować gest bardziej czuły w stosunku do krucyfiksu i nieznacznie inny układ rąk. Nie było też aureoli.

W czasie obrony Warszawy w początkach II Wojny Światowej Jan, niespodziewanie dla siebie, stał się posągiem cmentarnym. Cały plac pokryty był bowiem tymczasowymi grobami. Pokazują to zdjęcia wykonane najprawdopodobniej we wrześniu lub październiku 1939 roku.

Najprawdopodobniej ten właśnie posąg pojawił się w piątym odcinku serialu "Stawki większej niż życie" pt. "Ostatnia szansa". Figura była remontowana na jesieni 1996 roku, o czym tak oto pisało Życie Warszawy. Konserwacja została sfinansowana przez fundację Fuji (około 500 mln starych złotych), a renowację przeprowadzili mgr Wiesław Procyk i Paweł Pietrusiński z Wydziału Konserwacji Rzeźby ASP oraz mgr Grzegorz Czernichowski.

A swoją drogą, płynęła tam rzeczka Żurawka (stąd ulica Żurawia).
 

Na ulicy Senatorskiej wznosi się kościół pod wezwaniem św. Antoniego z Padwy, wybudowany dla franciszkanów-reformatów z fundacji króla Zygmunta III Wazy jako wotum za zwycięstwo pod Smoleńskiem. Jest to pierwszy barokowy kościół w Warszawie. W kompleksie zabudowań klasztornych , a dokładnie na klatce schodowej klasztoru, wisi ponoć obraz przedstawiający Jana N. Był wzorem, na którym ponoć oparli się konserwatorzy Jana Senatorskiego znajdującego się vis a’ vis klasztoru przy odtwarzaniu pierwotnego wyglądu stroju Świętego - mnie wydaje się to wątpliwe. Nigdy nie udało mi się zobaczyć tego obrazu i definitywnie potwierdzić jego istnienie  (zobacz też niżej)

W kościele franciszkanów-reformatów pod wezwaniem św. Antoniego z Padwy (zobacz wyżej) od końca XVIII wieku były niegdyś relikwie (>>) Jana N., co wiemy z książki Juljana Bartoszewicza "Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym" wydanej w roku 1855 w drukarni S. Orgelbranda. Czytamy tam, że "Pamiętne jest także późniejsze nabożeństwo wprowadzenia do kościoła relikwij ś-go Jana Nepomucena (1799 r.). Albertrandi officyjał wydał na to pozwolenie (10 maja), wprowadził je zaś później w kilka dni ksiądz Christ rejens seminaryjum ś-go Jana. Syndykiem klasztoru i kościoła był podówczas kasztelan zakroczymski Prażmowski". Nic nie wiadomo o dalszych losach tego obiektu

W piśmie księdza Łuby, przeora zakonu Karmelitów Trzewiczkowych na Lesznie, do Konsystorza Warszawskiego z 3 grudnia 1823 roku, Krzysztof Jaszczyński z Warszawa1939.pl znalazł informację o obrazie św. Jana Nepomucena, jaki znajdował się w jednym z ołtarzy kościoła klasztornego. Chodzi o kościół Narodzenia NMP, przez warszawiaków zwany "Przesuwany" lub "Na Rolkach", przy al. Solidarności. Ten fragment pisma brzmi:

W tym kościele znayduie się pięć Ołtarzy mazaykowych, cztery obrazy w ołtarzach to iest S Eliasza, S Józefa, S Maryi Magdaleny de pasis, S. Woyciecha są roboty Czechowicza i dwa drewniane S. Onufrego i S. Jana Nepomucena.

Czyli w kościele na Lesznie było siedem ołtarzy: pięć mozaikowych i dwa drewniane. W jednym z ołtarzy drewnianych był obraz Św. Jana Nepomucena. Obraz ten był tam jeszcze w roku 1866, gdyż pisze o nim Franciszek Maksymilian Sobieszczański w Tygodniku Ilustrowanym numer 328 z 6 stycznia 1866 roku:

Oprócz tych są trzy inne ołtarze, z obrazami mniej doskonałemi św. Onufrego i św. Jana Nepomucena.

Dzisiaj w kościele ani śladu po tym obrazie. Na wszelki wypadek trzeba będzie jednak spytać księdza - może zachowała się choć pamięć o tym dziele

Na terenie dawnej jurydyki Solec wznosi się kościół Św. Trójcy, od zawsze należący do trynitarzy, a dziś do karmelitów bosych. Był tu niegdyś XVIII-wieczny ołtarz Jana N., co wiemy z książki Juljana Bartoszewicza "Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym" wydanej w roku 1855 w drukarni S. Orgelbranda. Czytamy tam, że "ksiądz Miller z Warmii rodem (1729—1741) odznaczył się także w dziejach klasztoru. Że księża nie mieli gdzie mieszkać, zaczął stawiać klasztor drewniany. Umiał tak ku sobie pociągać serca, że przy hojnych składkach postawił w kościele wielki ołtarz rzeźbiony i dwa małe (ś-go Jana Nepomucena i ś-tej Barbary), dalej wzniósł wieżę; bielizny, ornatów i srebra samego prawie drugie tyle przybyło". Nic nie wiadomo o dalszych losach tego ołtarza, a nawet czy zaopatrzony on był w obraz czy w rzeźbę JN

W zbiorach Muzeum Wojska Polskiego, na stałej wystawie w Sali Saskiej, znajduje się, według informacji autorstwa J. Godlewskiego zamieszczonej na stronie MWP (>>), XVIII-wieczna ładownica żołnierza jazdy z wizerunkiem świętego Jana Nepomucena (identyfikacja wymaga potwierdzenia wobec braku atrybutów), najprawdopodobniej używana przez chorągwie jazdy polskiej autoramentu narodowego, również jako element identyfikacyjny oddziału, w formie ozdobnej drewnianej skrzynki obszytej tkaniną bądź skórą wykonanej w kształcie prostopadłościanu, obitego czarną skórą, z bogatym haftem srebrnym na grzbiecie i dole. Pokrywa zamykająca wykonana z blachy srebrnej dodatkowo pozłacanej, niellowanej. Brzegi ozdobione ramką nacinaną skośnie, a na całej blasze znajdują się na repusowane elementy roślinne. Centralnie na blasze umieszczony wizerunek Jana N. na tle armatury, złocony, repusowany. Wokół postaci owalna ramka, również repusowana. Wizerunek świętego umieszczony pomiędzy dwoma okrągłymi zdobieniami z poprzeplatanych ze sobą roślin. Blacha przymocowana do pokrywy przy pomocy 10 małych gwoździków. W górnych rogach umieszczono zaczepy na pas. W ładownicy wykonano 10 otworów na patrony - zawinięte w papierową tulejkę porcje czarnego prochu wraz z kulą. Wymiary: 7,7 x 21 x 3 cm. Kusząca jest perspektywa wyszukania nazwy oddziału, który miał na wyposażeniu takie ładownice, jego dowódców i szlaku bojowego! (nad: H.Jakóbczak). Bardzo podobny obiekt notowany jest w Zbiorach Wawelskich (zobacz na stronie Nepomuków Krakowskich >>) [nr inw. 7678] - ciekawe, czy należał do kolegi z tej samej jednostki?

W zbiorach Muzeum Wojska Polskiego, na stałej wystawie w Sali Saskiej, znajduje się, prócz obiektu opisanego powyżej, eksponowana jest także druga ładownica, podobna do pierwszej, również XVIII-wieczna. Tutaj nie ma już żadnych wątpliwości co do nepomuckości obiektu - wyraźnie widać postać w charakterystycznym stroju, z głową otoczoną wieńcem kropek-gwiazdek, trzymającą w rękach krzyż i gałązkę palmy (nad: H.Jakóbczak)

W kościele pokamedulskim, w ołtarzu bocznym prawego ramienia transeptu, znajduje się dużych rozmiarów osiemnastowieczny obraz przypisywany Franciszkowi Smuglewiczowi. Przedstawia on "Adorację Matki Boskiej z Dzieciątkiem przez Św. Jana Nepomucena" (nad: S.Ł.). Ciekawe, prócz samego obrazu, jest to, że zarówno ja, jak i nadawca tej informacji byliśmy wielokrotnie w kościele na Bielanach i nie zauważyliśmy tak dużego obrazu. Ja dodatkowo oglądałem dosyć dokładnie obrazy w kościele i ... nic!

Ołtarz jest efektowną rozbudowaną kompozycją z wysuniętymi półokrągłymi aneksami zwieńczonymi figurami aniołów. Kryją one rozmieszczone symetrycznie wejścia do podziemi oraz do wewnątrz ołtarza. Dobrej jakości sztukaterie i kolejne putta dopełniają efektu. W związku z puttami mam pewną teorię - usytuowanie i pozycja dwóch frontowych może świadczyć o istnieniu w ołtarzu relikwii Jana N. lub chociaż o przewidzeniu miejsca na ich przyszłą lokalizację. Zobaczcie - oba patrzą i wskazują na centralny punkt, który aktualnie zasłania obraz MB.

Nie zapominajmy też oczywiście o figurze na ścianie kościoła Św. Stanisława na Woli! Ten kamienny, pomalowany farbą Jan dłuta Faustyna Cenglera z 1861 roku, ma bardzo nietypowy wygląd i pozę. W jednym ręku trzyma księgę, drugą przytrzymuje płaszcz. O jego identyfikacji przesądza wymalowany na wsporniku napis:

Czyżby odnawiający rzeźbę sądził, że pokrywa farbą wizerunek Jana Niepokalanego?

Siostra Realna Ela W. donosiła też swego czasu o Janie służącym za reklamę jednemu z warsztatów kamieniarskich przy murze Powązek. Mnie nie udało się nigdy go odnaleźć

Jedna z młodszych plenerowych rzeźb nepomuckich Warszawy, to ta z Wilanowa, usytuowana na rogu ul. Wiertniczej i Augustówki, na zwyczajowej granicy pomiędzy Sadybą a Wilanowem. Wykonała ją w roku 1981 Maria Owczarczyk na wzór rozpadającego się XIX-wiecznego oryginału. Losy szczątków starej rzeźby nie są znane.

Całkiem niedawno figura po restauracji wróciła na swoje miejsce - przeczytaj artykuł z Gazety Stołecznej na ten temat!

Zmieniło się natomiast - i to radykalnie - otoczenie figury. Czy na korzyść - to kwestia gustu, rzecz nie jest oczywista. Najpierw figura stała na kompletnym pustkowiu, mając za plecami ciek ciek wodny łączący Jeziorko Czerniakowskie z Sielanką, ślad po dawnym rozlewisku Wisły. Potem (1905) pojawiły się tory kolejki wąskotorowej, a pobliski jej przystanek nazwano nawet "Św. Jan". Wielką zmianą było wybudowanie po ostatniej wojnie wielkiej elektrociepłowni Siekierki - Jan otrzymał tło mocno industrialne. Od niedawna zamiast komina ciepłowni tłem dla Jana jest nowy biurowiec ITI. Dziś nie pozostał już żaden ślad po łące, która przygarnęła rzeźbę w XIX wieku.

Figura ta została uwieczniona na filmie Krzysztofa Kieślowskiego "Krótki film o zabijaniu". Po latach Krzysztof Piesiewicz, przyjaciel Kieślowskiego i współscenarzysta tego (i innych) filmu opublikował w Życiu Warszawy artykuł o filmie, Nepomuku i dobrej sławie.

Czy figura z Sadyby, o której wspominają źródła (np. "Listy nie wysłane" Anny Branickiej-Wolskiej, pod rokiem 1944) jest tożsama z tym właśnie Nepomukiem? Może ktoś z Was to rozstrzygnie?

Istnieje pewna stara pocztówka z 1915 roku, na której żołnierze niemieccy leżą w położonych koło torów okopach koło - jak głosi podpis - fortu IX koło Warszawy ("Vor dem Fort 9 bei Warschau", ze zbiorów Pawła Stalha). Fort IX to ten na Czerniakowie w Warszawie, co wskazywałoby na Jana z Augustówki. Również charakterystyczne boniowanie cokołu przypomina stary postument znad Jeziorka Czerniakowskiego. Kontrkandydaci to rzeźba z Bieniewic-Witanowa (zobacz >>), w grę wchodzi jeszcze Jan Służewiecki - tylko te dwie podwarszawskie rzeźby stoją/stały koło torów. Na niewyraźnym zdjęciu nie ma śladów przystanku "Św. Jan" kolejki wąskotorowej, ale może w tych latach to był po prostu kawałem utwardzonej łąki? Uzyskanie 100% pewności wymaga dalszych badań. Jeśli masz stare zdjęcia jednej lub drugiej okolicy - odezwij się!

Drewniana polichromowana figura Jana N. na szczycie ambony w kościele bernardynów p.w. św. Antoniego Padewskiego. Rzeźba pochodzi z wieku XVIII, jest niewielka, gołogłowa, z krzyżem przyciśniętym do prawego ramienia (nad: W.W.)

Wewnątrz zamkniętego osiedla, na końcu parkingu ustawiono figurę Jana N. Wykonana jest z (sztucznego?) kamienia i ma dużo uroku, którego dodaje jeszcze bujnie oplatające ją dzikie wino (nad: mokofil)

W dzielnicy Wilanów, a dokładniej w Powsinie, tuż przy granicy Warszawy i Okrzeszyna, niedaleko jeziorka Pod Morgami, pojawił się niedawno (2013?) nowy Jan N. Ulokowano go w kapliczce (?). Jest drewniany, nieco grubociosany, z krzyżem trzymanym pionowo w prawej ręce ułożonym na palmie. Na głowie biret, a lewa ręka w geście zadumy ułożona jest na brodzie (zamiast palca na ustach ?) (nad: D.K.)

Jest ich dwóch - po ostatniej dewastacji naprawioną rzeźbę ustawiono w krużgankach niedalekiego klasztoru dominikanów. Kopia ze sztucznego kamienia stanęła na starym miejscu. Na cokole napis:

Rzeźbę, wystawioną w roku 1864, ufundował niejaki Jakób Piotrowski, parafianin Św. Katarzyny. Jan pierwotnie usytuowany był przed wzgórzem na którym stoi kościół p.w. św. Katarzyny, a w związku z przebudową drogi ustawiony u zbiegu ulic: Nowoursynowskiej i Doliny Służewieckiej. Długo postać ta okryta była tajemnicą. Dopiero proboszcz od Świętej Katarzyny, podczas uroczystości osłonięcia kopii Jana, uchylił jej rąbka. Piotrowski był ministrem spraw wewnętrznych powstańczego rządu styczniowego. Jan, jako patron tajemnicy, kojarzył się widać także z konspiracją, tajną działalnością wywiadowczą i podobnymi sprawami. Pod figurą zbierali się podobno spiskowcy planujący akcje powstańcze. Ksiądz wie o co najmniej jednej zbiórce rządu powstańczego. Wytworzyła się już tradycja oddawania hołdu powstańcom  styczniowym pod Nepomukiem w rocznicę Powstania przez przedstawicieli dzielnicy Ursynów i parafii. Aktualnie na tym miejscu zobaczyć można kopię figury, oryginał trafił do pobliskiego klasztoru dominikanów (zobacz niżej)

Nepomucen znad Potoku Służewieckiego (zobacz wyżej) był systematycznie niszczony przez wandali. Ostatnio roztrzaskali go kibole wracający z meczu w nocy z piątku na sobotę 11/12.X.2002. Figurę znowu naprawił Brat Realny Marcin W., który chyba dorobi się etatu nadwornego konserwatora tej rzeźby. W styczniu 2003 renowacja Jana była już zakończona, lecz nie wrócił on na swoje miejsce. Oryginał pozostał na terenie klasztoru dominikanów, a w starej lokalizacji stanęła kopia. Dzielnica Ursynów zadbała o otoczenie i oświetlenie. Pisała o tym krótko Gazeta Stołeczna (dwa artykuły niezawodnego TU z 15.01 i 25.03.2003).

Artykuł na ten temat ukazał się w Gazecie Wyborczej już w dniu następnym (15.10.2002).. A pisałem w tym miejscu: Polecam go opiece tubylców. Chrońcie go od wandali, niepogody i "inwestorów".

W reakcji na zamieszczony swego czasu tekst w Gazecie Stołecznej na temat moich stron nepomuckich otrzymałem sporo listów i nawiązałem nowe nepomuckie kontakty. Jednym z nich był  list od Marcina W., który przeprowadził renowację Nepomuka Służewieckiego po poprzedniej dewastacji. Na zdjęciu powyżej widać go przy tej robocie. Była to jego praca dyplomowa i poświęcił jej tę oto stronę www. Jest tam opisany cały proces konserwacji obiektu - od zebrania źródeł po zalecenia dla "użytkowników".

Wydawało się, że figura ta jest niższej klasy artystycznej, bardziej "ludowa", ale renowacja odsłoniła spod warstw farby ładny detal świadczący o klasie artysty.

Rzeźba była wielokrotnie niszczona poczynając od lat 80-tych. Wydawało się, że remont figury, o którym opowiada artykuł z Gazety Stołecznej przywróci mu świetność na wieki. Tymczasem okazało się, że praca Marcina W. zapewniła Janowi spokój tylko na kilkanaście miesięcy. 1.03.2004 kopia figury Jana wróciła na swoje miejsce w Dolince Służewieckiej. Kopię tę - tak jak i remont oryginału - wykonał Brat Realny Marcin W. Założył własne pieniądze, które zwróciła finansująca całość prac Dzielnica Ursynów

Od prywatnego kolekcjonera dowiedziałem się o istnieniu Nepomuka z ulicy Bokserskiej, koło toru wyścigów konnych na Służewcu. W tej chwili Jan ów znajduje się w jego kolekcji - podobno uratował go przed zniszczeniem przed robotników, którzy niefachowo "remontowali" kapliczkę. Powstrzymuję się przed oceną takiego działania. Jan jest ponoć kamienny, niezbyt duży. Kapliczka, choć juz bez Jana, stoi do dzisiaj. Przytłacza ją słup oświetleniowy i ciągnące się od niego przewody oraz kilka wielkich billboardów zawieszonych na płocie Wyścigów. A znalazła się tam oczywiście z powodu nieodległego Potoku Służewieckiego

W kościele św. Maksymiliana Kolbe, w kaplicy na prawo od wejścia, pośród innych świętych, znajduje się witraż z wizerunkiem Jana N. Ma on wygląd dość nietypowy i gdyby nie podpis, to tylko gest mógłby zdradzić Nepomuka (nad: S.Ł.)

W kościele na Ursynowie D.K. odnalazł drewnianego Nepomuka, wyrzeźbionego w stylu tradycyjno-ludowym. Umieszczono go nieopodal konfesjonału. Rzeźba jest współczesna, lecz całkiem sympatyczna

W drewnianym kościele Michała Archanioła przy ul. Głębockiej 119 w Białołęce - dziś dzielnicy Warszawy - jest ołtarz nepomucki z obrazem Jana N. Wieś tę przyłączono do Warszawy dopiero w roku 1951, a okolicę tradycyjnie zwie się Grodziskiem. Jest to jeden z najstarszych drewnianych kościołów w Warszawie, modrzewiowy, ufundowany prawdopodobnie przez królową Bonę w 1534 roku, odbudowany po spaleniu w roku 1716. Ołtarz z wizerunkiem Jana N. jest oczywiście znacznie młodszy, bo pochodzi z końca XVIII wieku. W grodziskim kościele ołtarz ten znalazł się w roku 1811 po przenosinach z kościoła bernardynów na Pradze (zarejestrujmy ten punkt jako kolejne miejsce ponepomuckie w Warszawie, nie wliczając jednak do katalogu, skoro oba obiekty przetrwały w innych lokalizacjach) zniszczonego w czasie próby usunięcia oblegających Pragę Austriaków kościół (zniszczenia były dziełem wojsk polskich, które chciały zademonstrować swą determinację; po ostrzale armatnim kościół nadawał się tylko do rozbiórki) (uwaga: w kościele karmelitów na Krakowskim Przedmieściu (zobacz wyżej) znajduje się inny ołtarz przeniesiony z Pragi w 1811 roku, na przy nim inna rzeźba Jana N. Najprawdopodobniej tamta rzeźba została tylko dołączona do ołtarza i nie ma za sobą praskiej przeszłości, choć należy się co do tego upewnić)

W drewnianym kościele Michała Archanioła (zobacz wyżej) jest drewniana polichromowana figura Jana N. Jest to jedna z czterech rzeź pochodzących, tak jak ołtarz opisany powyżej, z kościoła bernardynów na Pradze

W starym kościółku Marii Magdaleny (1548 fundacja nadwornego lekarza króla Zygmunta Augusta, Baltazara Smosarskiego / XVIII wiek / 1826 dzwonnica i plebania / kruchta w roku 1830) w tej dawnej wsi, dziś dzielnicy Warszawy, jest obraz nepomucki z XVIII wieku notowany w źródłach pod tytułem "Św. Jan Nepomucen słuchający spowiedzi"

W dawnym przysiółku Wólka Zerzeńska, we włączonej w granice Warszawy Falenicy, na granicy z Międzylesiem, blisko cieku wodnego, po lewej stronie od wejścia na posesję Centrum Konferencyjno-Szkoleniowego Businessman Institute, stoi murowana i tynkowana kapliczka nepomucka z otwartą wnęką. Została ponoć postawiona jako zupełnie nowy obiekt (należy sprawdzić), cechuje się natomiast dużą klasą i wyczuciem. Pokryta jest miedzianą blachą, zdobna gzymsami. Wewnątrz drewniana polichromowana figura Jana N. wyglądająca na XIX-wieczną, 120-130 cm wysokości. Uszkodzona - w rękach brakuje nie tylko atrybutów, ale i palców. Być może głowa nie jest oryginalna, może pochodzi z innego obiektu, a może została odrestaurowana po uszkodzeniu (nad: S.Ł.)

Warszawa - eNepomuki (14)

zobacz inne obiekty nepomuckie oferowane przez domy i portale aukcyjne: (>>)